Museumtijdschrift: Koel maar verleidelijk, het vleiend penseel van Caesar van Everdingen

Wulps én toch statig, wie komt daar als vrouw mee weg? Het antwoord laat zich nauwelijks raden: Caesar van Everdingen, in wiens halfnaakte vrouwen, godinnen, nimfen en allegorische figuren je beide eigenschappen verenigd ziet. Voor het eerst is er nu een tentoonstelling te zien, uitsluitend gewijd aan het werk van de Alkmaarse kunstenaar. Vijfendertig schilderijen, monumentale historieschilderijen, schutterstukken en portretten zijn in het Stedelijk Museum Alkmaar bijeengebracht tot een bezienswaardig overzicht.  

Na eeuwen van onachtzaamheid wordt het werk van Caesar van Everdingen (1616/1617-1678) weer opnieuw gewaardeerd. Gevierd en goed betaald in zijn eigen tijd, was de schilder een van de grootmeesters van het Hollands Classicisme. Koel, de figuren statisch en geïdealiseerd, werd deze stijl lang als wezensvreemd aan de Nederlandse schilderkunst van de Gouden Eeuw afgedaan.

IJzige pastelkleuren

Maar zo koel is Van Everdingens Venus, op de voorgrond van de Bacchus en Venus (ca. 1655-1660) van de Staatliche Kunstsammlungen uit Dresden, niet. Achteroverleunend op een elleboog kijkt ze de beschouwer van over haar schouder verleidelijk aan. Waar met het verstrijken van de tijd dit soort voorstellingen meestal iets potsierlijks krijgen, weet Van Everdingen dat effect te vermijden. Het mag misschien stijf en ouderwets klinken, maar dit werk is nog altijd een luchtig en bekoorlijk schilderij.                                                                          

Hoe dat komt? Halfnaakt of naakt, liggend, hangend over een balustrade of druiven stampend lijkt geen van Van Everdingens dames hinder te ondervinden van een gebrek aan warm ondergoed. Met zijn ijzige pastelkleuren, eenvoudige contouren en nauwelijks waarneembare verfstreek - het vleiend penseel - weet de schilder zijn werk een statische, monumentale kwaliteit te geven die de suggestie van vulgariteit in de kiem smoort. Een godin als Venus, uit een schilderij met Venus en Amor (ca. 1648-1655) dat Van Everdingen waarschijnlijk tot aan zijn dood in zijn bezit heeft gehouden, beziet ons vanaf een voorname afstand, vanuit de hoogte.

Laag perspectief

Ook letterlijk plaatste Van Everdingen zijn figuren op een voetstuk, op een plint of podium. Dat werkt goed. Zo kijk je als het ware omhoog naar de troon van graaf Willem II, die het hoogheemraadschap van Rijnland zijn handvest verleent. Van Everdingen voegde aan dit voorval uit 1255 pseudo-historisch uitgedoste personages toe. De imposante classicistische zaal waarin de scène zich afspeelt, werd door de hofarchitect Pieter Post geschilderd.

Op Van Everdingens voorkeur voor een laag gezichtspunt is in de tentoonstelling goed ingespeeld. Door de schilderijen waar mogelijk hoger op te hangen dan gebruikelijk, soms zelfs met een suggestie r van de schoorsteenmantel waarvoor ze oorspronkelijk bedoeld waren er omheen, wordt de bedoeling van de schilder dicht benaderd.     

                                                                                                                                   

Kerkorgel

Wie het werk van Van Everdingens écht in zijn oorspronkelijke omgeving wil zien, en een magnum opus ook nog, kan met zijn tentoonstellingskaartje oversteken naar de Alkmaarse Sint Laurenskerk. Gedurende drie perioden in oktober, november en december worden daar de luiken van het orgel gesloten zodat Van Everdingens indrukwekkende beschildering met de Triomftocht van Saul (ca. 1643) zichtbaar wordt. Een gelegenheid om aan te grijpen, want gewoonlijk staan die luiken altijd open, om de klank van het nog frequent bespeelde orgel goed te laten uitkomen.

'Vleiend penseel. Caesar van Everdingen' t/m 22 januari 2017 in Stedelijk Museum Alkmaar, Alkmaar

'Kijken in de kerk' (opening van orgelluiken in Grote of Sint Laurenskerk), 18 t/m 26 oktober, 8 t/m 15 november en 6 t/m 15 december